مشهورترین القاب امام دهم، «نقى» و «هادى» است، و به آن حضرت «ابوالحسن الثالث» نیز مى‌گویند (۳).
امام هادى – علیه السلام – در سال ۲۲۰ هجرى پس از شهادت پدر گرامیش برمسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار ۳۳ سال و عمر شریفش ۴۱ سال و چند ماه بود و در سال ۲۵۴ در شهر سامرّأ به شهادت رسید.
خلفاى معاصر حضرت
۱ – معتصم، برادر مأمون (۲۱۷ – ۲۲۷) (۴)
۲ – واثق، پسر معتصم (۲۲۷ – ۲۳۲).
۳ – متوکل، برادر واثق (۲۳۲ – ۲۴۸).
۴ – منتصر، پسر متوکل (۶ ماه).
۵ – مستعین، پسر عموى منتصر (۲۴۸ – ۲۵۲).
۶ – معتزّ، پسر دیگر متوکل (۲۵۲ – ۲۵۵).
امام هادى در زمان خلیفه اخیر مسموم گردید و به شهادت رسید و در خانه خود به خاک سپرده شد.
اوضاع سیاسى، اجتماعى عصر امام
۱ – زوال هیبت و عظمت خلافت: خلافت، چه در دوره اموى و چه در دوره عباسى، براى خود هیبت و جلالى داشت، ولى در این دوره بر اثر تسلط ترکان و بردگان بر دستگاه خلافت، عظمت آن از بین رفت و خلافت همچون گویى به دست این عناصر افتاد که آن را به هر طرف مى‌خواستند پرتاب مى‌کردند، و خلیفه عملاً یک مقام تشریفاتى بود، ولى در عین حال هر موقع خطرى از جانب مخالفان احساس مى‌شد خلفا و اطرافیان و عموم کارمندان دستگاه خلافت، در سرکوبى آن خطر نظر واحدى داشتند.
۲ – خوش گذرانى و هوسرانى درباریان: خلفاى عباسى در این دوره به خاطر خلأى که بر دستگاه خلافت حکومت مى‌کرد، به شب نشینى و خوش گذرانى و میگسارى مى‌پرداختند و دربار خلافت غرق در فساد و گناه بود. صفحات تاریخ اخبار شب نشینیهاى افسانه‌اى آنان را ضبط نموده است.
۳ – گسترش ظلم و بیدادگرى و خودکامگى: ظلم و جور و نیز غارت بیت المال و صرف آن در عیاشیها و خوشگذرانیها جان مردم را به لب آورده بود.
۴ – گسترش نهضتهاى علوى: در این مقطع از تاریخ، کوشش دولت عباسى بر این بود که با ایجاد نفرت در جلامعه نسبت به علویان، آنها را تارو مارو سازد. هر موقع کوچکترین شبحى از نهضت علویان مشاهده مى‌شود، برنامه سرکوبى بى رحمانه آنان آغاز مى‌گشت، و علت شدت عمل نیز این بود که دستگاه خلافت با تمام اختناق و کنترلى که برقرار ساخته بود، خود را متزلزل و ناپایدار مى‌دید و از این نوع نهضتها سخت بیمناک بود.
شیوه علویان در این مقطع زمانى این بود که از کسى نامى نبرند و مردم را به رهبرى «شخص برگزیده‌اى از آل محمد» دعوت کنند، زیرا سران نهضت مى‌دیدند که امامان معصوم آنان، در قلب پادگان نظامى «سامرّأ» تحت مراقبت و مواظبت مى‌باشند و دعوت به شخص معین مایه قطع رشته حیات او مى‌گردد. این نهضتها و انقلابها بازتاب گسترش ظلم و فشار بر جامعه اسلامى در آن عصر بود و نسبت مستقیمى با میزان فشار و اختناق داشت، به عنوان نمونه در دوران حکومت «منتصر» که تا حدى به خاندان نبوت و امامت علاقه‌مند بود و در زمان او کسى متعرض شیعیان و خاندان علوى نمى‌شد، قیامى صورت نگرفت.
تواریخ، تنها در فاصله سال ۲۱۹ تا ۲۷۰ قمرى، تعداد ۱۸ قیام ضبط کرده‌اند. این قیامها نوعاً با شکست روبرو شده و توسط حکومت عباسى سرکوب مى‌گشتند.
علل شکست قیامها
البته گروهى از یاران و طرفداران این قیامها مردمى مخلص و شیعیان واقعى بودند که تا سر حد مرگ براى اهداف عالى اسلامى مى‌جنگیدند، ولى تعداد این دسته کم بود و غالب مبارزین کسانى بودند که اهداف اسلامى روشنى نداشتند، بلکه در اثر ظلم و ستمى که بر آنان وارد مى‌شد، ناراحت شده و در صدد تغییر اوضاع برآمده بودند. این گروه، در صورت احساس شکست و یا احتمال مرگ، رهبر خود را تنها گذاشته از اطراف او پراکنده مى‌شدند.
چنانکه اشاره شد، اگر بسیارى از این انقلابها مورد تأیید امامان قرار نمى‌گرفت، یا به این دلیل بود که صد در صد اسلامى نبودند و در اهداف آنها و رهبران آنها انحرافهایى مشاهده مى‌شد و یا طراحى و برنامه ریزى آنها طورى بود که شکست آنها قابل پیش بینى بود، و لذا اگر امام آشکارا آنها را تأیید مى‌کرد، در صورت شکست قیام، اساس تشیع و امامت و هسته اصلى نیروهاى شیعه در معرض خطر قرار مى‌گرفت.
فعالیتهاى مخفى امام
متوکل نسبت به بنى هاشم بد رفتارى و خشونت بسیار روا مى‌داشت. او به آنان بدگمان بود و همواره آنان را متهم مى‌نمود. وزیر او «عبدالله بن یحیى بن خاقان» نیز پیوسته از بنى هاشم نزد متوکل سعایت مى‌نمود و او را تشویق به بد رفتارى با آنان مى‌کرد. متوکل در خشونت واجحاف به خاندان علوى گوى سبقت را از تمامى خلفاى بنى عباس ربوده بود (۵).
متوکل نسبت به على – علیه السلام – و خاندانش کینه و عداوت عجیبى داشت و اگر آگاه مى‌شد که کسى به آن حضرت علاقه‌مند است، مال او را مصادره مى‌کرد و خود او را به هلاکت مى‌رساند (۶).
بر اساس همین ملاحظات بود که حضرت هادى – علیه السلام -، بویژه در زمان متوکل، فعالیتهاى خود را به صورت سرّى انجام مى‌داد و در مناسبات خویش با شیعیان نهایت درجه پنهانکارى را رعایت مى‌کرد. مؤید این معنا حادثه‌اى است که آن را مورخان چنین نقل کرده‌اند:
«محمد بن شرف» مى‌گوید: همراه امام هادى – علیه السلام – در مدینه راه مى‌رفتم. امام فرمود: آیا تو پسر شرف نیستى؟ عرض کردم: آرى. آنگاه خواستم از حضرت پرسشى کنم، امام بر من پیشى گرفت و فرمود: «ما در حال گذر از شاهراهیم و این محل، براى طرح سؤال مناسب نیست»! (۷).
این حادثه شدت خفقان حاکم را نشان مى‌دهد و میزان پنهانکارى اجبارى امام را بخوبى روشن مى‌سازد.
امام هادى – علیه السلام – در بر قرارى ارتباط با شیعیان که در شهرها و مناطق گوناگون و دور و نزدیک سکونت داشتند، ناگزیر همین روش را رعایت مى‌کرد و وجوه و هدایا و نذور ارسالى از طرف آنان را با نهایت پنهانکارى دریافت مى‌کرد. یک نمونه از این قبیل برخورد، در کتب تاریخ و رجال چنین آمده است:
«محمد بن داود قمى» و «محمد طلحى» نقل مى‌کنند: اموالى از «قم» و اطراف آن که شامل «خمس» و نذور و هدایا و جواهرات بود، براى امام ابوالحسن هادى حمل مى‌کردیم. در راه، پیک اما در رسید و به ما خبر داد که باز گردیم، زیرا موقعیت براى تحویل این اموال مناسب نیست. ما باز گشتیم و آنچه نزدمان بود، همچنان نگه داشتیم تا آنکه پس از مدتى امام دستور داد اموال را بر شترانى که فرستاده بود بار کنیم و آنها را بدون ساربان به سوى او روانه کنیم. ما اموال را به همین کیفیت حمل کردیم و فرستادیم. بعد از مدتى که به حضور امام رسیدیم، فرمود: به اموالى که فرستاده‌اید، بنگرید! دیدیم در خانه امام، اموال به همان حال محفوظ است (۸).
گرچه روشن نیست که این جریان در زمان اقامت امام در مدینه اتفاق افتاده یا در سامرّأ (چون در سامرأ کنترل و مراقبت، شدیدتر بود)، اما در هر حال نمونه بارزى از ارتباطهاى محرمانه و دور از دید جاسوسان دربارخلافت به شمار مى‌رود.
شبکه ارتباطى وکالت
هدف اصلى این سازمان جمع آورى خمس، زکات، نذور و هدایا از مناطق مختلف توسط وکلا، و تحویل آن به امام، و نیز پاسخگویى امام به سؤالات و مشکلات فقهى و عقیدتى شیعیان و توجیه سیاسى آنان توسط وکیل امام بود. این سازمان کاربرد مؤثرى در پیشبرد مقاصد امامان داشت.
امام هادى – علیه السلام – که در سامرّأ تحت نظر و کنترل شدیدى قرار گرفته بود، برنامه تعیین کارگزاران و نمایندگان را که پدرش امام جواد – علیه السلام – اجرا کرده بود، ادامه داد و نمایندگان و وکلائى در مناطق و شهرهاى مختلف منصوب کرد و بدین وسیله یک سازمان ارتباطى هدایت شده و هماهنگ به وجود آورد که هدفهاى یاد شده را تأمین مى‌کرد.
فقدان تماس مستقیم بین امام و پیروانش، نقش مذهبى – سیاسى وکلا را افزایش داد، به نحوى که کارگزاران (وکلاى) امام مسئولیت بیشترى در گردش امور یافتند. وکلاى امام بتدریج تجربیات ارزنده‌اى را در سازماندهى شیعیان در واحدهاى جداگانه به دست آوردند. گزارشهاى تاریخى متعدد نشان مى‌دهد که وکلا، شیعیان را بر مبناى نواحى گوناگون به چهار گروه تقسیم کرده بودند:
نخستین ناحیه، بغداد، مدائن و عراق (کوفه) را شامل مى‌شد. ناحیه دوم، شامل بصره و اهواز بود. ناحیه سوم، قم و همدان، و بالاخره ناحیه چهارم، حجاز، یمن و مصر را در بر مى‌گرفت. هر ناحیه به یک وکیل مستقل واگذار مى‌شد که تحت نظر او کارگزاران محلى، منصوب مى‌شدند. اقدامات سازمان وکالت را در دستور العملهاى حضرت هادى – علیه السلام – به مدیریت این سازمان، مى‌توان مشاهده کرد. نقل مى‌شود که آن حضرت طى نامه‌اى در سال ۲۳۲ ه’. ق، به «على بن بلال»، وکیل محلى خود (در بغداد) نوشت:
«… من ابو على (بن راشد) را به جاى «على بن حسین بن عبدربه» (۹) منصوب کردم. این مسئولیت را بدان جهت به او واگذار کردم که وى از صلاحیت لازم به حد کافى برخوردار است، به نحوى که هیچ کس بر او تقدم ندارد. مى‌دانم که تو بزرگ ناحیه خود هستى، به همین جهت خواستم طى نامه جداگانه‌اى تو را از این موضوع آگاه کنم. در عین حال، لازم است از او پیروى کرده و وجوه جمع آورى شده را به وى بسپارى. پیروان دیگر ما را نیز به این کار سفارش کن و به آنان چنان آگاهى ده که وى را یارى کنند تا بتواند وظائف خود را انجام بدهد…»(۱۰).
امام هادى – علیه السلام – در نامه‌اى دیگر به وکلاى خود در بغداد، مدائن، و کوفه نوشت:
«اى ایوب بن نوح! به موجب این فرمان از برخورد با «ابوعلى» خوددارى کن، هر دو موظفید در ناحیه خاص خویش به وظائفى که بر عهده تان واگذار شده عمل کنید، در این صورت مى‌توانید وظائف خود را بدون نیاز به مشاوره با من انجام دهید.
اى ایوب! بر اساس این دستور هیچ چیز از مردم بغداد و مدائن نپذیر، و به هیچ یک از آنان اجازه تماس با من رانده. اگر کسى وجوهى را از خارج از حوزه مسئولیت تو آورد، به او دستور بده به وکیل ناحیه خود بفرستد.
اى ابو على! به تو نیز سفارش مى‌کنم که آنچه را به ابو ایوب دستور دادم عیناً اجرا کنى» (۱۱).
همچنین امام نامه‌اى توسط «ابو على بن راشد» به پیروان خود در «بغداد»، «مدائن»، «عراق» و اطراف آن فرستاد و طى آن نوشت:
«… من «ابو على بن راشد» را به جاى «حسین بن عبدربه» و وکلاى قبلى خود برگزیدم، و اینک او نزد من به منزله حسین بن عبدربه است. اختیارات وکلاى قبلى را نیز به ابوعلى بن راشد دادم تا وجوه مربوط به من را بگیرد و او را که فردى شایسته و مناسب است، براى اداره امور شما برگزیدم و بدین منصب گماشتم. شما – که رحمت خدا بر شما باد – براى پرداخت وجوه نزد او بروید. مبادا رابطه خود را با او تیره سازید، اندیشه مخالفت با او را از اذهان خود خارج سازید. به‌اطاعت خدا و پاک کردن اموالتان بشتابید. از ریختن خون یکدیگر خوددارى کنید. یکدیگر را در راه نیکوکارى و تقوا یارى دهید و پرهیزگار باشید تا خدا شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. همگى به ریسمان خدا چنگ بزنید و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید. من فرمانبردارى از او را همچون اطاعت از خودم لازم مى‌دانم و نافرمانى نسبت به او را نافرمانى در برابر خود مى‌دانم، پس بر همین شیوه باقى باشید که خداوند به شما پاداش مى‌دهد و از فضل خود وضع شا را بهبود مى‌بخشد. او از آنچه در خزانه خود دارد، بخشنده و کریم و نسبت به بندگان خود سخاوتمند و رحیم است. ما و شما در پناه او هستیم. این نامه را به خط خود نوشتم. سپاس و ستایش بسیار تنها شایسته خدا است» (۱۲).
«على بن جعفر»، یکى دیگر از نمایندگان امام هادى – علیه السلام – و اهل «همینیا»، از قراى اطراف «بغداد»، بود. گزارش فعالیتهاى او به متوکل رسیده بود، متوکل او را بازداشت و زندانى کرد. او پس از گذراندن دوران طولانى زندان، آزاد شد و به دستور امام هادى رهسپار مکه شد و در آن شهر اقامت گزید (۱۳).
در شمار نمایندگان امام هادى همچنین باید از «ابراهیم بن محمد همدانى» نام برد. حضرت هادى طى نامه‌اى به او نوشت:
«وجوه ارسالى رسید، خدا از تو قبول فرماید و از شیعیان ما راضى باشد و آنان را در دنیا و آخرت همراه ما قرار دهد…»/
این نامه بروشنى نشان مى‌دهد که ابراهیم از طرف امام مسئولیت مالى داشته و احتمالاً غیر از وظائف دیگر – موظف بوده وجوه جمع آورى شده از شیعیان را نزد امام بفرستد. امام در ادامه این نامه، در تقدیر از فعالیتها و تأیید موقعیت وى نوشت:
«نامه‌اى به «نضر» (۱۴) نوشتم و به او سفارش کردم که معترض تو نشود و با تو مخالفت نکند و موقعیت تو را نزد خویش به وى اعلام کردم. به «ایوب» (۱۵) نیز عیناً همین را دستور دادم. همچنین به دوستداران خود در همدان نامه‌اى نوشته و به آنان تأکید کردم که از تو پیروى نمایند و یادآورى نمودم که: «ماجز تو وکیلى در آن ناحیه نداریم» (۱۶).
در هر حال نقش سازمان وکالت، بویژه در زمان حکومت متوکل عباسى، نمایان بود. متوکل با جذب و استخدام نظامى افرادى که بینش ضد علوى داشتند، مى‌کوشید تا ترتیب کار مخالفان خود را بدهد و فعالیتهاى سازمان یافته زیر زمینى علویان بویژه امامیه، را نابود سازد. او دست به یک رشته عملیات نظامى جهت بازداشت و دستگیرى شیعیان زد و این برنامه را با خشونت و شدت ادامه داد، به طورى که بعضى از وکلاى امام در بغداد، مدائن، کوفه و سایر نقاط عراق زیر شکنجه در گذشتند و عده‌اى دیگر به زندان افتادند (۱۷). این اقدامات لطمه‌هاى جدّى بر پیکر شبکه وکالت وارد کرد، اماحضرت هادى – علیه السلام – با تلاش پخته خویش، این شبکه را همچنان فعال و پر ثمر نگه داشت.
انتقال امام از مدینه به سامرّأ
او از طریق وصلتى که با حضرت جواد – علیه السلام – برقرار کرد، توانست کنترل و سانسور را حتى در درون خانه امام بر قرار سازد و تمام حرکات و ملاقاتهاى حضرت را زیر نظر داشته باشد. پس از شهادت امام جواد – علیه السلام – و جانشینى امام «هادى» به جاى پدر، ضرورت اجراى چنین نقشه‌اى بر خلیفه وقت کاملاً روشن بود، زیرا اگر امام در مدینه اقامت مى‌کرد و خلیفه به او دسترسى نمى‌داشت، قطعاً براى حکومت جابرانه او خطر جدى دربر مى‌داشت. اینجابود که کوچکترین گزارشى درباره خطر احتمالى امام، خلیفه را بشدت نگران ساخت و منجر به انتقال امام به سامرا گشت. توضیح اینکه:
«عبدالله بن محمد هاشمى»، فرماندار وقت مدینه، طى نامه‌اى خلیفه را بشدت از فعالیتهاى سیاسى امام نگران ساخت و پایگاه اجتماعى آن حضرت را براى متوکل تشریح کرد(۱۸)، ولى حضرت با ارسال نامه‌اى براى متوکل ادعاهاى «عبدالله» را رد کرد و از او به متوکل شکایت کرد/
متوکل مانند اغلب سیاستمداران جهان، با یک حرکت مزورانه و دو پهلو، از یک طرف «عبدالله بن محمد» را از کار برکنار کرد و از طرف دیگر به کاتب دربار خویش دستور داد نامه‌اى به حضرت بنویسد که بر حسب ظاهر علاقه متوکل را نسبت به امام – علیه السلام – بیان مى‌کرد، ولى در واقع دستور جلب محترمانه! حضرت بود و بعداً خواهیم دید که متوکل چه فشارها و تضییقاتى براى امام – علیه السلام – فراهم ساخت. نامه بدین مضمون بود:
«بنام خدا، پس از حمد و ثناى خداوند، امیر المؤمنین شما را خوب مى‌شناسد، شخصیت، بزرگوارى و نسبت و قرابت شما را با رسول خدا(ص) رعایت مى‌کند، و تنها هدف او جلب رضایت و خشنودى خداوند و شما است. اکنون دستور دادند که طبق درخواست شما فرمانده جنگ و امام جمعه شهر، «عبدالله بن محمد»، که مرتکب خلاف اهانت به شما شده است، برکنار و به جاى او «محمد بن فضل» منصوب شود. او دستور دارد در برابر امر شما مطیع بوده در تکریم و تعظیم شما نهایت سعى و کوشش را به عمل آورد تا بدان وسیله به خدا و رسول او و امیرالمؤمنین (متوکل) تقرب جوید.
امیر المؤمنین مشتاق دیدار شما است تا تجدید عهدى صورت گیرد، اگر مایل به زیارت خلیفه باشید و به آن علاقه دارید مى‌توانید به اتفاق خانواده و دوستان و علاقه‌مندان حرکت کنید. برنامه سفر به اختیار خودتان است، هرجا خواستید توقف نمایید. در صورت تمایل، خدمتگزار خلیفه، «یحیى بن هرثمه»، ملازم رکاب خواهد بود و به خدمتگزارى شما مفتخر خواهد شد، زیرا شما نزد ما محترمید و ما شدیداً به شما علاقه‌مندیم. والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته (۱۹).
بدون تردید امام از سؤ نیت متوکل آگاه بود، ولى چاره‌اى جز رفتن به سامرّأ نداشت، زیرا قبول نکردن دعوت متوکل سندى در تأیید گفتار سعایت کنندگان مى‌شد و باعث تحریک بیشتر متوکل مى‌گردید و بهانه بیشترى به دست او مى‌داد که تضییقات و مشکلات فراوانى را براى حضرت فراهم کند. دلیل اینکه امام از نیت شوم متوکل آگاه بود و بناچار به این سفر اقدام نمود، جملاتى است که امام بعدها در سامرّآ مى‌فرمود: «مرا از مدینه با اکراه با سامرّأ آوردند»(۲۰).
در هر حال امام نامه دعوت را دریافت داشت و ناگزیر همراه «یحیى بن هرثمه» عازم سامرّأ گردید (۲۱).
گزارش فرمانده دژخیمان متوکل
وارد مدینه شدم، به سراغ منزل «على» (النقى) رفتم. پس از ورود من به خانه او، و آگاه شدن مردم مدینه از جریان جلب او، اضطراب و ناراحتى عجیبى در شهر به وجود آمد و چنان فریاد و شیون برآوردند که تا آن روز مانند آن را ندیده بودم.
ابتدأًا با قسم و سوگند تلاش کردم که آنان را آرام سازم، گفتم: هیچ قصد سوئى در کار نیست و من مأمور اذیت و آزار او نیستم. آنگاه مشغول بازدید و جستجوى خانه و اثاثیه آن شدم. در اطاق مخصوص او جز تعدادى قرآن و کتاب دعا چیز دیگرى نیافتم. چند نفر مأمور، او را از منزل خارج کردند و خود خدمتگزارى او را از منزل تا شهر سامرّأ عهده دار گشتم.
پس از ورود به «بغداد» ابتدأًا با «اسحاق بن ابراهیم طاهرى»، فرماندار بغداد، روبرو شدم. وى به من گفت: یحیى! این آقا فرزند پیامبر است، اگر متوکل را در کشتن او تحریک و ترغیب نمایى بدان که خونخواه و دشمن تو، رسول خدا (ص) خواهد بود.
در پاسخ گفتم: به خدا قسم، تا به حال جز نیکى و خوبى چیز دیگرى از او ندیده‌ام که به چنین کارى دست بزنم.
(آنگاه به سوى سامرّأ حرکت کردم) و پس از ورود به شهر سامرّأ جریان را براى «وصیف ترکى» (۲۲) نقل کردم، او نیز به من گفت: اگر یک مو از سر او کم شود، مسئول آن تو خواهى بود! از سخنان اسحاق بن ابراهیم و وصیف ترکى تعجب کردم و پس از ورود به دربار و دیدار با متوکل، گزارش سفر را به اطلاع او رساندم، دیدم متوکل نیز براى او احترام قائل است (۲۳).
ورود امام به سامرأ
روز بعد، منزلى براى سکونت امام معیّن کردند که در آنجا استقرار یافت (۲۵).
امام در این شهر ظاهراً آزاد بود ولى در حقیقت همانند یک زندانى به سر مى‌برد، زیرا موقعیت محل طورى بود که امام همواره تحت نظر بود و رفت و آمدها و ملاقاتهاى حضرت توسط مأموران خلیفه کنترل مى‌گردید.
«یزداد»، طبیب مسیحى و شاگرد «بختیشوع»، با اشاره به انتقال اجبارى امام به سامرّأ مى‌گفت: اگر شخصى علم غیب مى‌داند، تنها اوست. او را به اینجا آورده‌اند تا از گرایش مردم به سوى او جلوگیرى کنند، زیرا با وجود وى حکومت خود را در خطر مى‌بینند(۲۶).
ترس و وحشت متوکل از نفوذ معنوى امام در میان مردم را مى‌توان از انتخاب محل سکونت حضرت فهمید.
بارى متوکل با همه این مراقبتها باز هم وجود حضرت را براى حکومت خود خطرى جدى مى‌دانست و مى‌ترسید یاران و پیروان امام مخفیانه با او تماس گرفته براى قیام و شورش نقشه‌اى طرح کنند و براى زمینه سازى جهت این کار، پول و سلاح جمع آورى کرده افرادى را آموزش دهند.
اطرافیان خلیفه هم گاهى او را از احتمال شورش امام و یارانش بر حذر مى‌داشتند. لذا متوکل هر چند وقت یک بار دستور مى‌داد خانه امام به دقت مورد بازرسى قرار گیرد، و با آنکه مأموران هر بار با دست خالى بر مى‌گشتند، اما او باز نگران بود و احساس خطر مى‌کرد. به یک نمونه از این موارد اشاره مى‌کنیم:
بزم شراب درهم مى‌ریزد!
امام را با همان حال نزد متوکل بردند و به او گفتند: در خانه‌اش چیزى نیافتیم و او را روبه قبله دیدیم که قرآن مى‌خواند.
متوکل چون امام را دید، عظمت و هیبت امام او را فرا گرفت و بى اختیار حضرت را احترام کرد و در کنار خود نشاند و جام شرابى را که در دست داشت به آن حضرت تعارف کرد! امام سوگند یاد کرد و گفت: گوشت و خون من با چنین چیزى آمیخته نشده است، مرا معارف دار! او دست برداشت و گفت: شعرى بخوان!
امام فرمود: من شعر کم از بردارم.
گفت: باید بخوانى؟
امام اشعارى خواند که ترجمه آن چنین است:
(زمامدارن جهانخوار و مقتدر) بر قله کوهسارها شب را به روز آوردند در حالى که مردان نیرومند از آنان پاسدارى مى‌کردند، ولى قله‌ها نتوانستند آنان را (از خطر مرگ) برهانند.
آنان پس از مدتها عزت از جایگاههاى امن به زیر کشیده شدند و در گودالها (گورها) جایشان دادند؛ چه منزل و آرامگاه ناپسندى!
پس از آنکه به خاک سپرده شدند، فریاد گرى فریاد برآورد: کجاست آن دست بندها و تاجها و لباسهاى فاخر؟
کجاست آن چهره‌هاى در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پرده‌ها مى‌آویختند (بارگاه و پرده و دربان داشتند)؟
گور به جاى آنان پاسخ داد: اکنون کرمها بر سر خوردن آن چهره‌ها با هم مى‌ستیزند!
آنان مدت درازى در دنیا خوردند و آشامیدند؛ ولى امروز آنان که خورنده همه چیز بودند، خود خوراک حشرات و کرمهاى گور شده‌اند!
چه خانه هایى ساختند تا آنان را از گزند روزگار حفظ کند، ولى سرانجام پس از مدتى، این خانه‌ها و خانواده‌ها را ترک گفته به خانه گور شتافتند!
چه اموال و ذخائرى انبار کردند، ولى همه آنها را ترک گفته رفتند و آنها را براى دشمنان خود واگذاشتند!
خانه‌ها و کاخهاى آباد آنان به ویرانه‌ها تبدیل شد و ساکنان آنها به سوى گورهاى تاریک شتافتند!(۲۷).
تأثیر کلام امام چندان بود که متوکل به سختى گریست، چنانکه ریشش‌تر شد. دیگر مجلسیان نیز گریستند. متوکل دستور داد بساط شراب را جمع کنند و چهار هزار درهم به امام تقدیم کرد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند!(۲۸)
پی نوشتها:
۱- طبرسى، اعلام الورى، الطبعه الثالثه، دارالکتب الاسلامیه، ص ۳۵۵ – شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۲۷
۲- طبرسى، اعلام الورى، الطبعه الثالثه، دارالکتب الاسلامیه، ص ۳۵۵ – شیخ مفید، الاشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۲۷
۳- طبرسى، اعلام الورى، ص .۳۵۵ در اصطلاح راویان شیعه مقصود از ابوالحسن اول، امام موسى بن جعفر – علیه السلام – و مقصود از ابوالحسن ثانى امام هشتم مى‌باشد.
۴- اعداد داخل پرانتز، دوران حکومت خلفاى معاصر امام را نشان مى‌دهد.
۵- ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه’. ق، ص ۳۹۵ – امام هادى – علیه السلام – ، سازمان تبلیغات اسلامى، واحد ترجمه و تدوین، ۱۳۶۸ ه’. ش، ص .۶۷
۶- ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج ۷، ص .۵۵
۷-مجلسى، بحارالأنوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ه’. ق، ج ۵۰، ص ۱۷۶ – اربلى، على بن عیسى، کشف الغمّه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى ۱۳۸۱ ۷ ه’. ق، ج ۳، ص .۱۷۵
۸- مجلسى، بحار الأنوار، ج ۵۰، ص .۱۸۵
۹- على بن حسین بن عبدربه در سال دویست و بیست و نه در مکه درگذشت و امام هادى، ابوعلى را به جاى وى گماشت (طوسى، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ه’. ش، ص ۵۱۰، حدیث ۹۸۴). در بعضى از روایات از این شخص بنام حسین بن عبدربه (یعنى پدر على) یاد شده است، ولى علامه محمد تقى شوشترى شواهدى ارائه کرده که نشان مى‌دهد کسى که نماینده امام هادى بوده، على بن حسین بن عبدربه بوده، نه پدرش (قاموس الرجال، ط ۲، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۱۰ ه’. ق، ج ۳، ص ۴۶۸).
۱۰- طوسى، همان کتاب، ص ۵۱۳، حدیث ۹۹۱ – دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص .۱۳۷
۱۱- طوسى، همان کتاب، ص ۵۱۴، حدیث ۹۹۲ – دکتر حسین، جاسم، همان کتاب ص ۱۳۸ – .۱۳۷
۱۲- طوسى همان کتاب، ص ۵۱۳ – ۵۱۴، همان حدیث – مدرسى، محمد تقى، امامان شیعه و جنبشهاى مکتبى، ترجمه حمید رضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، ص .۳۲۳
۱۳- طوسى، همان کتاب، ص ۶۰۷، حدیث ۱۱۲۹ – مسعودى، اثبات الوصیه، الطبعه الرابعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۴ ه’. ق، ص .۲۳۳ به خواست خدا در بخش سیره امام عسکرى – علیه السلام – از فعالیت على بن جعفر در مکه سخن خواهیم گفت.
۱۴- نضر بن محمد همدانى (تنقیح المقال، ج ۳، ص ۲۷۱).
۱۵- ایوب بن نوح بن دراج (قاموس الرجال، مؤسسه النشر الاسلامى، التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۰ ه’. ق، ج ۲، ص ۲۴۲).
۱۶- طوسى، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ه’. ش، ص ۶۱۱ – ۶۱۲، حدیث .۱۱۳۶
۱۷- طوسى همان کتاب، ص ۶۰۳ و ۶۰۷ (حدیث ۱۱۲۲ و ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰) – دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص ۸۳ – طوسى، کتاب الغیبه، تهران، مکتبه نینوى الحدیثه، ص .۲۱۲
۱۸- مجلسى، بحار الأنوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ه’.ق، ج۵۰، ص ۲۰۰، شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۳۳ علاوه بر عبدالله بن محمد، طبق نقل مسعودى، «بریحه عباسى» نیز، که مسئول نظارت بر اقامه نماز در حرمین (مکه و مدینه) بود، بارها به متوکل نوشت:
اگر احتیاجى به حرمین دارى، على بن محمد را از آنجا اخراج کن، زیرا او مردم را به سوى خود دعوت مى‌کند و گروه انبوهى به او گرویده‌اند (اثبات الوصیه، الطبعه الرابعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۴ ه’.ق، ص ۲۲۵)/
۱۹- مجلسى، همان کتاب، ج ۵۰، ص ۲۰۰ – کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۱، ص ۵۰۱ – شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص ۳۳۳ – اربلى، على بن عیسى، کشف الغمّه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى، ۱۳۸۱ ه’. ق، ج ۳، ص .۱۷۲
۲۰- مجلسى، همان کتاب، ص .۱۲۹
۲۱- ابن شهر اشوب در کتاب مناقب آل ابى طالب احضار امام به سامرأ را در سال ۲۳۴ مى‌داند (چون اقامت امام در سامرّأ را، بیست سال، و وفات آن حضرت را در سال ۲۵۴ مى‌داند که طبعاً انتقال امام به سامرّأ، مصادف با سال ۲۳۴ مى‌شود) و مرحوم شیخ مفید در ارشاد (ص ۳۳۳) مى‌نویسد: متوکل نامه را در سال ۲۴۳ به امام نوشت، ولى روایت کلینى در این زمینه نشان مى‌دهد که در سال ۲۴۳ نسخه‌اى از نامه متوکل، توسط یکى از شیعیان از «یحیى بن هرثمه» اخذ شده است (کافى، ج ۱، ص ۵۰۱) بنابر این سال یاد شده، تاریخ اخذ آن نسخه بوده است نه تاریخ احضار امام به پایتخت
از جهت سیاسى نیز نظر ابن شهر اشوب استوارتر به نظر مى‌رسد، زیرا با توجه به این که آغاز خلافت متوکل در سال ۲۳۲ بوده، بعید به نظر مى‌رسد که او مدت یازده سال، از فعالیتهاى امام غافل بماند، یا آن را نادیده بگیرد.
۲۲- وصیف از درباریان با نفوذ زمان متوکل بود.
۲۳- سبط ابن الجوزى، تذکره الخواص، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۳ ه’. ق ۳۵۹ – .۳۶۰ از سخنان «یحیى بن هرثمه» در مورد ورود او به مدینه، پایگاه مردمى امام بخوبى روشن مى‌گردد از اظهارات اسحاق بن ابراهیم و وصیف نیز استفاده مى‌شود که امام تا چه اندازه در میان مردم و حتى درباریان محبوبیت داشته است.
۲۴- چنانکه این معنا از چشم افراد آگاهى مانند «صالح بن سعید» پوشیده نبود. وى مى‌گوید: روز ورود امام به سامرّأ، به حضرت عرض کردم: اینها پیوسته براى خاموش ساختن نور شما تلاش مى‌کنند، و براى همین شما را در این کاروانسراى پست و محقر فرود آورده‌اند!… (شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۳۴ – على بن عیسى الاربلى، کشف الغمّه، ج ۳، ص ۱۷۳)
۲۵- شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۳۴
۲۶- مجلسى، همان کتاب، ج ۵۰، ص .۱۶۱
۲۷- با توا على قُلل الجبال تحر سهم غلب الرجال فما اغتنهم القلل
واستنزلوا بعد عزّ عن معاقلهم فاودعوا حفراً یابئس ما نزلوا
ناداهم صارخ من بعدما قبروا این الأساور والتیجان والحلل؟
این الوجوه التى کانت منعمه من دونها تضرب الأستار والکلل؟
فافصح القبر عنهم حین سأ لهم تلک الوجوه علیها الدود یقتتل
قد طالما اکلوا دهراً و ما شربوا فاصبحوا بعد طول الأکل قد أکلوا
وطالما عمّروا دوراً لتحصنهم فخلفوها على الأعداد وارتحلوا
اضحت منازلهم قفراً معطّله وساکنوها الى الاجداث قد رحلوا
۲۸- مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارلأندلس، ج ۴، ص ۱۱ – شبلنجى، نورالأبصار، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى، ص ۱۶۶ سبط ابن الجوزى، تذکره الخواص، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۳ ه’. ق، ص ۳۶۱ – ابن خلکان، وفیات الأعیان، تحقیق، دکتر احسان عباس، قم منشورات شریف رضى، ۱۳۶۴ ه’. ش، ج ۳، ص ۲۷۲ – قلقشندى، مآثر الأنافه فى معالم الخلافه، الطبعه الثانیه مطبعه حکومه الکویت ۱ج، ص .۲۳۲ در منابع تاریخى در تعداد ادبیات و جملات آن اندکى تفاوت وجود دارند.
منبع: سیره پیشوایان